Obrzędowość

Podtytułem tematycznym szóstej edycji festiwalu „Źródliska” jest „Pory roku: lato”. Tańce letniej obrzędowości dorocznej w Polsce i Europie Wschodniej występują wyłącznie przy okazji dwóch obrzędów:
1) letniego przesilenia, nazywanego „Sobótką”, „Palinocką”, „Nocą Świętojańską” czy „Kupałą”;
2)­ zakończenia zbioru zboża chlebnego – żyta: „Dożynek”.

Istotnym elementem koncepcji było odtworzenie jedynego w swoim rodzaju (dożynkowego) czasu historycznego, kiedy to szlachta i plebejusze bawiła się przy wspólnym repertuarze tanecznym. Odbyło się to w 2014 r. na terenie jedynej na Suwalszczyźnie historycznej rezydencji magnackiej – ordynacji Paców w Dowspudzie niedaleko Suwałk. Inscenizacje dożynkowych spotkań hrabiego Ludwika Michała Paca z okolicznymi włościanami ukazały naturalne relacje zawarte w pradawnych pieśniach, tańcach i oracjach, a także różnice kulturowe wynikające z przynależności do różnych stanów społecznych. Element ten jest także promocją postaci hrabiego Paca, przedstawiciela wielkiego rodu szczególnie zasłużonego dla Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Ten Europejczyk urodzony we Francji, rolniczo wykształcony w Anglii, swój patriotyzm przejawiał się nie tylko w bitwach, ale przede wszystkim we wprowadzaniu najnowszych europejskich metod gospodarowania wiejskiego oraz zmian społecznych w swych włościach (m.in. likwidacja w dobrach dowspudzkich pańszczyzny na rzecz oczynszowania chłopów). Promowanie postaci i dokonań ostatniego Paca na Dowspudzie jest szczególnym, dodatkowym efektem „Źródlisk”: odkłamanie naszym gościom ze Wschodu utrwalonego przez sowiecką propagandę wizerunku „pańskiej Polski” i „polskich panów”, którzy wyłącznie uciskali i utrzymywali w ciemnocie ludy Wielkiego Księstwa Litewskiego i krain sąsiedzkich.

Zasadnicze elementy rekonstruowanych tradycji:
żniwnych:
– odtworzenia żęcia zboża chlebnego (głównie żyta) wraz z elementami obrzędowości rytualnej: inicjacja żęcia, polne pieśni i tradycje żniwne, konstruowanie tzw. przepiórki, polne elementy rytuałów płodnościowych, wicie nagłownych wieńców dożynkowych;
– przyjście żeńców do dziedzica, wymiana darów (wieniec – za zaproszenie na ucztę żniwiarzy), tradycyjne tańce dziedziców ze żniwiarzami, długotrwała zabawa taneczna z elementami tradycyjnych tańców praktykowanych przed 1914 r.
W 2013 r.rozpowszechniliśmy w regionie (w ramach niniejszego grantu) wydaną w 1.000 egz. broszurę „Dożeli żytko aż do odłogu, czyli zwyczaje i obrzędy żniwne na Suwalszczyźnie” z tekstem dr Artura Gawła (kierownika podbiałostockiego skansenu) oraz pieśniami i ilustracjami dawnych wieńców żniwnych. Pozytywne skutki wpływu tej broszury można było zaobserwować już podczas wielu lokalnych dożynek w ubiegłym roku.

świętojańsko-kupalnych :
- pieśni adoracyjne do lokalnej przyrody (m. in. pieśni powiązane tematycznie z drzewami: dębem i lipą);
– wicie wieńców z lokalnych ziół, z uwzględnieniem ich symboliki;
– symboliczne wejście w przestrzeń odtwarzania obrzędowości świętojańsko-kupalnej (np. przez bramę wejścia i oczyszczenia);
– wróżby matrymonialne powiązane z uwitymi wieńcami (przez osoby kompetentne w zakresie symboliki roślin oraz rzucanie wieńców na gałęzie sąsiednich drzew);
– rozpalenie ogniska, które pełni w konkretnych sytuacjach także rolę żertwiennika;
– korowodowe tańce wokół ognia; połączone wykorzystywaniem dawnych pieśni oraz dawnych instrumentów – np. rogów;
– puszczanie uplecionych wianków na wodę z towarzyszeniem adekwatnych pieśni;
– rytualne kąpiele.

 

Materiały, opisujące szczegóły tradycji, recepcji tych tradycji i metodologii odtworzeniowej rekonstruowanych obrzędów kupalnych i żniwnych:

• Taniec i muzyka w litewskiej obrzędowości świętojańskiej i żniwnej (wykład dr hab. Gustawa Juzali) – tutaj
• tradycje taneczne letniego przesilenia na terenie Polski (wykład dr Tomasza Nowaka) – tutaj
• Obrzędowa kinetyka cyklu letniego – komentarz do rekonstrukcji (wykład i komentarze prof. Ihora Maciejewskiego) – tutaj
• metodologia rekonstrukcji – na przykładzie zespołu „Pogranicze”, który ukazał kompletne odtworzone widowisko obrzędowe (wykład prof. dr hab. Dariusza Kubinowskiego) – tutaj
• przykładowy scenariusz zrekonstruowanego widowiska (rekonstrukcja obrzędów żniwnych na Suwalszczyźnie – tutaj
• o pieśniach żniwnych w wielokulturowym folklorze muzycznym Suwalszczyzny na tle  zewnętrznej tradycji litewskiej, podlaskiej i mazowieckiej (materiały od dr hab. Gustawa Juzali) – tutaj
• Semantyka białoruskiego korowodu w czasie początku lata (wykład prof. dr hab. Galiny Tawłaj) – tutaj
• recepcja tradycji świętojańskich na przykładzie Jana Kochanowskiego Pieśni o Sobótce (materiały organizatora) – tutaj
• Archaiczne źródła łotewskich świąt letniego przesilenia „Ligo”, „Rasos” (wykład prof. Valdisa Muktupavelsa) – tutaj

 

Pozostałe materiały wydane w ramach festiwalu, dostępne u organizatora projektu – w Suwalskim Ośrodku Kultury, ul. T. Noniewicza 71 w Suwałkach:

• ilustrowana publikacja o zwyczajach żniwnych na Suwalszczyźnie „Dożeli żytko aż do odłogu autorstwa dr Artura Gawła
•  DVD (dwupak) z rejestracją wiarygodnie odtworzonych obrzędów żniwnych i kupalnych: Żniwowanie w polu i rytualne przekazywanie symbolicznych darów Gospodarzowi oraz  Odtwarzanie tradycji kupalnych z obszaru EUropy Środkowo-Wschodniej wraz z komentarzami ekspertów