pieśni żniwne w folklorze Suwalszczyzny

Dr hab. Gustaw Juzala- Instytut Etnologii PAN w Krakowie

Pieśni żniwne w wielokulturowym folklorze muzycznym Suwalszczyzny na tle  zewnętrznej tradycji litewskiej, podlaskiej i mazowieckiej

 

Suwalszczyzna nie jest regionem jednorodnym muzycznie, nie można wyodrębnić tutaj cech dominujących. Ma to swoje korzenie w historii zasiedlania pojaćwieskich ziem. Na to, co dzisiaj nazywamy folklorem suwalskim złożyły się przyniesione przez osadników od XVI w. różne style i gatunki pieśniowe, które na miejscu mieszały i nakładały się, tworząc szczególnie barwną mozaikę. W ludowej tradycji muzycznej Suwalszczyzny możemy zauważyć wiele podregionów lub etnomuzycznych dialektów, co znajduje paralele w różnorodności gwar suwalskich. Na to bogactwo gatunków i stylów wykonawczych Suwalszczyzny wpływ wywarły tradycja białoruska, litewska i oczywiście również polska, północnomazowiecka.

Wspólne cechy etnomuzycznego regionu północno-wschodniej Polski to: występowanie w podobnym nasileniu metrum dwu- i trójmiarowego, dalej metrum pięcio- i ośmiomianowego, stosunkowo częste występowanie skal dawnych (tzw. kościelnych) oraz maniera wykonawcza zwana apokopą, czyli nie dośpiewywanie ostatniej sylaby zwrotki.

Obszar Suwalszczyzny stanowi skrawek Polski najbardziej wysunięty na północny wschód. Można tu mówić o folklorze pięciu subregionów tego terenu, mianowicie:

– okolice Lipska, zamieszkane przez ludność polską, ale mówiącą mieszaną gwarą polsko-czarnoruską;

– Suwalszczyzna centralna i zachodnia, na terenie której dominuje polska tradycja północno-wschodniomazowiecka;

– Sejneńszczyzna, zamieszkana przez ludność polską i litewską;

– okolice Puńska, zamieszkane w 80% przez Litwinów;

– gminy Szypliszki, Wiżajny, i Rutka-Tartak, zamieszkane przede wszystkim przez ludność polską o kulturowych cechach pogranicza polsko-litewskiego.

Ziemie te w przeszłości wchodziły w skład terytorium określanego w kronikach średniowiecznych jako terra Sudinorum, zamieszkiwana przez bałtyckie plemię Jaćwingów. Ziemie nazywane tak od czasów Ptolomeusza, który w II w. n. e. umieszcza na mapie krainę Sudinoi (Sudanowie).[1] W końcu XIII w. Jaćwingowie zostali ostatecznie pobici przez Krzyżaków. Część ludności uszła na Ruś, Litwę i do Polski lub została przesiedlona przez wojowniczy zakon. Terytorium Jaćwieży na prawie trzy wieki zarosła dzika puszcza. Od ostatniej klęski Jaćwingów w 1283 r. przez cały wiek XIV ziemia dawnej Jaćwieży stanowiła obszar sporny pomiędzy Wielkim Księstwem Litewskim a Krzyżakami. Losy terenów pojaćwieskich rozstrzygnięto ostatecznie w 1422 r. w traktacie melneńskim, kiedy dokonano ich podziału między Prusy Zakonne a WXL.

Kolonizacja pojaćwieskich terenów rozpoczęła się wprawdzie już w XV w., ale charakter planowy przybrała dopiero w wieku XVI. Pod względem etnicznym zasiedlenia kolonizacyjne były bardzo zróżnicowane. Od strony północno-wschodniej, od nadniemeńskiego Merecza, przybywali tu Litwini – Dzukowie. Spod Grodna (z tzw. Rusi Litewskiej lub Rusi Czarnej) kniaziowie litewscy ze swoich dóbr przenosili ludność rusińską.[2] W ciągu XVII w. pojawili się Polacy przybywający z Mazowsza i Mazur. W tym okresie ludność części rozproszonych litewskich osad i Rusini  ulegli polonizacji, co pozostawiło swoje ślady do dzisiaj zarówno w polskich gwarach,[3] jak i w folklorze śpiewanym Suwalszczyzny. Ludność litewska, mieszkająca w zwartym północnowschodnim regionie osadniczym wokół jezior Klejwy, Sejwy i Puńsk, cechowała zdecydowana jednorodność etniczna i nie ulegała polonizacji. Na zachód i południe od tych terenów mamy zwarte tereny polskie. Od XVI w. pojawiają się również inne, mniej liczne, grupy etniczne, jak Tatarzy w wieku XVI,[4] Staroobrzędowcy i Żydzi w XVIII w. W czasach pruskich powstają nowe wioski zasiedlone ludnością ewangelicką, Mazurami ale głównie Niemcami, co daje nam pewien obraz mozaiki narodowościowej tych terenów.[5]

Rusini zasiedlili okolice Berżnik, Sejn oraz Lipska, do którego osadnictwo dotarło najwcześniej. Od początku XVI w., zaczęły tam powstawać wioski w miejscu osad puszczańskich (jak Kurianka, Jałowo, Bohatery). Około roku 1530 na miejscu dzisiejszego Lipska założona zostaje wieś królewska, której Stefan Batory nadał prawa miejskie w roku 1580 (utracone w 1879, odzyskane w 1983 r). Już w pierwszej połowie XVII w. nastąpił upadek miasta, które miało wtedy charakter dużej osady rolniczej. Pod względem etnicznym omawiany obszar stanowił pogranicze dwóch stref osadniczych: ruskiej i polskiej. Wsie zamieszkała jednolita etnicznie grupa składająca się głównie z Rusinów nadniemeńskich. W miastach znaczny udział wśród ludności stanowili Polacy, a od końca XVII wieku również Żydzi. Gwary białoruskie okolic Lipska wykazują wpływy mazowieckiego systemu gwarowego, gdyż do niedawna występowało w nich mazurzenie.

Ziemie należące do obecnych parafii Puńsk, Sejny, Becejły i Wiżajny kolonizowane zostały w XVI w. przez Litwinów.[6] Ludność litewskojęzyczna Becejł i Wiżajn, podobnie jak na Wileńszczyźnie, przejmowała język polski jako domowy. Jednak nie jesteśmy w stanie dokładnie określić, kiedy ten proces zaczął się i jak przebiegał. Możliwe, że – jak uważa Jerzy Ochmański – również i na Suwalszczyźnie ludność litewska polonizowała się między 1861 a 1897 r.[7] Dzisiaj wśród ludności polskiej parafii Becejły i Wiżajny spotykamy osoby, zwłaszcza starszego pokolenia lub dzieci małżeństw mieszanych, znające również język litewski. Jak zauważyli językoznawcy, język polski, którym posługują się mieszkańcy tego polsko-litewskiego pogranicza, ma wiele wspólnych cech z polskimi gwarami Wileńszczyzny.[8] Charakterystyczne dla gwar tego subregionu, powstałych na substracie białoruskim lub litewskim, jest brak mazurzenia.

Pod względem językowym i etnograficznym, a co zatem idzie również muzycznym, polscy Litwini nie są grupą jednolitą.  Zauważyć można, że jest to obszar przejściowy między gwarą kapsowską a dzūkijską, na terenie parafii Puńsk, i gwarą dzūkijską, występującą na terenach parafii sejneńskiej.

To, że Puńsk zachował swój litewski charakter do naszych czasów, spowodowane jest z pewnością tym, że od momentu powstania miasta (obecnie wsi) kościół był obsadzany przez księdza mówiącego po litewsku. W puńskim archiwum parafialnym zachowała się kopia dokumentu królewskiego, w którym czytamy: „Co do kościoła parafialnego w Puńsku od teraz ilekroć umrze proboszcz albo po wolnym opuszczeniu pozostanie nie obsadzone miejsce, to pozostawiamy sobie i naszym następcom prawo wyznaczania proboszcza nie tylko Litwina, ale język litewski znającego. […] Dan w Warszawie w dniu Dwudziestego Siódmego miesiąca października Tysiąc Pięćset Dziewięćdziesiątego Siódmego roku Pańskiego. Dziesiątego naszego panowania w Polsce, a czwartego roku Szwecji. Zygmunt Król. Hieronim Wołłowicz Notariusz Wielkiego Księstwa Litewskiego”.[9]

Drugi ważnym ośrodek litewskości na tych terenach są Sejny. W tym mieście od 1824 r. istniało diecezjalne seminarium duchowne, w którym większość profesorów i alumnów stanowili Litwini pochodzący z północnych powiatów Guberni suwalskiej. W końcu XIX i na początku XX w. seminarium stanowiło jeden z najważniejszych ośrodków litewskiego ruchu odrodzenia narodowego.

W folklorze Suwalszczyzny wyraźnie odróżniają się stylistycznie pewne warstwy. Archaiczny styl jednogłosowy łączy starsze pieśni polsko-, litewsko- i białoruskojęzyczne tego terenu. Należą do tej grupy  pieśni dziecięce, pastusze, niektóre weselne oraz pieśni towarzyszące pracom polowym – żniwnym i obrzędowości dorocznej.

 

Pieśni żniwne stanowią najbogatszą grupę pieśni pracy na Suwalszczyźnie, co nie dziwi, biorąc pod uwagę znaczenie i wagę tej pracy dla rolników. Jak zauważyła prof. dr Sławomira Żerańska-Kominek, „sakralizacja pracy żniwiarzy za pośrednictwem muzyki była na Litwie wyjątkowo rozbudowana. Do chwili obecnej zachowały się w Dzūkiji scenariusze muzyczne, wedle których przebiegała sekwencja niezbędnych czynności zbioru plonów. Każdy etap pracy przestawał być zwykłą czynnością, lecz uzyskiwał walor odrębnego aktu, któremu towarzyszyły specjalne pieśni”.[10] Te same melodie, występujące wyłącznie w pieśniach żniwnych, łączą się z polskimi, litewskimi i białoruskimi tekstami na dużym terenie od Suwalszczyzny po Grodzieńszczyznę, Wileńszczyznę aż po pogranicze łotewsko-białoruskie.

Pieśni żniwne należą do najbardziej archaicznych gatunków pieśniowych całej Europy Wschodniej. Wyróżniają się one niezwykle wyrafinowaną warstwą muzyczną. Pieśni te były śpiewane przez kobiety w czasie ciężkiej pracy żęcia zbóż sierpem lub rwania -w przypadku pieśni towarzyszących pracy przy gryce. Do takiej pracy zapraszano kobiety z całej wsi na tłokę (po litewsku talka, w polsko-białoruskich gwarach również tałoka lub tałaka), czyli pomoc sąsiedzką, wynagradzaną po pracy sutym poczęstunkiem. Pieśni żniwne były śpiewane nie tylko w czasie pracy, ale również przy odpoczynku, na przykład po obiedzie na polu. Często śpiewaczki wspominają, ze śpiewanie pomagało im znosić zmęczenie i ból powodowany tak ciężką pracą, jaką było żęcie sierpem.

W terminologii ludowej brak jednej wspólnej nazwy określającej wszystkie rodzaje pieśni żniwnych. Sami śpiewacy nazywają te pieśni pieśnia żyta lub żytnia, owsa, gryki, aczkolwiek dzisiaj funkcjonuje również nazwa żniwna. Sporadycznie można spotkać termin pieśnia tałaki, a także letnie, jesienne. Te trzy gatunki pieśni żniwnych – żyta, owsa i gryki – nie były tak samo liczne. Najwięcej zapisano pieśni śpiewanych przy żniwach żytnich. Pieśni owsa i gryki zapisano stosunkowo niedużo -jedynie wśród ludności litewskiej.

Tematyka tekstów słownych pieśni żniwnych jest bardzo zróżnicowana. W pieśniach śpiewanych przy zbiorze żyta możemy znaleźć teksty słowne o tematyce związanej z wykonywaną pracą, opisujące każdą czynność. Nierzadkie są teksty słowne o tematyce rodzinnej, w których młode kobiety w poetyckiej formie opowiadają o ciężkim życiu w domu teściów. Wśród pieśni żniwnych znajdujemy również pieśni o tematyce miłosnej, weselnej, humorystycznej, np. wywyższające własne żniwiarki i wyśmiewające te pracujące na innych polach. Zdarzają się również pieśni o tematyce wojennej, w których często natrafiamy na znany nie tylko w polskiej tradycji wątek „czarnego kruka”.

Żęciu zbóż towarzyszyły pieśni, które pod względem muzycznym różnią się wyraźnie od całości repertuaru pieśniowego Suwalszczyzny. Zaznaczają się one swoistymi dla tego gatunku typami melodycznymi, improwizacją, wąskozakresowym ambitusem (czyli śpiewane zaledwie na kilku sąsiednich dźwiękach) i swobodną rytmiką. Pieśni żniwne nagrane od podsuwalskich śpiewaczek Scholastyki Bartoszewicz (ur. 1892)  i Ludwiki Rynkiewicz (ur. 1900) mają swe odpowiedniki w tradycji nie tylko białoruskiej i litewskiej. Podobne melodie towarzyszą pieśniom żniwnych na Łotwie, Ukrainie, Rosji, Słowacji, Macedonii i Bułgarii[11], należą one do wspólnego bałtosłowiańskiego areału pieśniowego.

Seria „Muzyka źródeł” CD nr 9: Suwalskie-Podlasie (dalej MŹ: ścieżka 15):

Powałem żytko, powałem,
za nasem panem nie dbałem.

Oj żeby nas pan o to dbał,
dawno by zytko w domu miał.

Ale ze nas pan niedbały,
koni zyteńko stargali.

Pojechał nas pan po polu,
prosić zyteńko do domu.

Do domu zytko w gościnie,
pójdzies w poleńko na zime.[12]

Pieśń ta, czasem z inną melodią, jest znana na Wileńszczyźnie i terenach Białorusi przy niej położonych. Łączy się tam z tekstami słownymi zarówno polskimi, białoruskimi, jak i litewskimi.[13]

Obszar pogranicza polsko-litewskiego zamieszkany przez Litwinów również nie jest jednolity muzycznie. Folklor okolic Puńska nawiązuje do stylu litewskiej Suvalkiji (Suduvy), zaś w okolicach  Sejn do tradycji dzukijskiej. Pod względem muzycznym starsza warstwa folkloru tych dwu regionów -pomimo, że posiada wspólne cechy, jest zróżnicowana. Charakterystyczna cecha tego obszaru jest współistnienie dwóch stylów muzycznych: monodyczny (jednogłosowy) i wielogłosowy w dwóch odmianach: starszy i nowszy. Starszy styl monodyczny jest dzisiaj znany tylko z archiwalnych nagrań, szczególnie przedwojennych, charakterystyczny dla pieśni żniwnych.

Šaly kelio jovaras stovėjo,
:Slaunasai žolyne rugeli.:

Iš pašaknų skambantie kanklaliai,
:Slaunasai žolyne rugeli.:

Par vidurį dūzgančios bitelės,
:Slaunasai žolyne rugeli.:

O viršunėj sakalo vaikeliai,
:Slaunasai žolyne rugeli.:

Ir atjoja brolelių pulkelis,
:Slaunasai žolyne rugeli.:

Eikit paklausyti skambančių kanklalių,
:Slaunasai žolyne rugeli.:

Eikit paklausyti dūzgančių bitelių,
:Slaunasai žolyne rugeli.:

Eikit pažiurėti sakalo vaikelių,
:Slaunasai žolyne rugeli.:[14]

[Przy drodze jawor stał, sławne ziele żyto, od korzeni grające kankles, po środku brzęczące pszczółki, a na szczycie dzieci sokoła. I przychodzą braciszkowie; idźcie posłuchać grające kankles, idźcie posłuchać brzęczące pszczółki, idźcie zobaczyć dzieci sokoła.]

Vai tu rugeli,
Vai tu rugeli
Žiemkentėli.

Tu nebijojai,
Tu nebijojai
Šaltos žiemelės.

Tik pabijojai,
Tik pabijojai
Plieno dalgelės.

Plieno dalgelės,
Plieno dalgelės
Ir jaunų kirtėjėlių.[15]

[Oj ty żyto, ty oziminku, ty nie bałes się zimnej zimy, tylko bałeś się stalowej kosy, stalowej kosy i młodych kosiarzy.]

Wspaniałym przykładem dawnej tradycji jednogłosowej litewskiej Suwalszczyzny jest pieśń wykonywana przy rwaniu gryki, którą jak powiada informatorka „śpiewały kobiety, chłopcy nieśpiewają. Przy gryce nie ma pieśni wieczornych, wieczorem stawiają i noszą zbiory, zaczyna ściemniać się – nie ma kiedy śpiewać. Grykę rwie się przed samym kopaniem kartofli“. W odróżnieniu od pieśni żyta, pieśni owsa i gryki nie mają tekstów słownych związanych z tymi pracami, ich tematyka jest miłosna lub weselna. Odróżniać te pieśni od innych gatunków pomagają nam uwagi śpiewaczek i melodie typowe dla pieśni żniwnych. Pieśń ta ma unikatowy „orientalny“ koloryt z powodu osobliwej intonacji na IV stopnia skali, obniżonej lub nie.

Pralėkdamas bitinėlis pro drevį,
Sukrutino drevės šakelį.

Sukrutino drevės šakelį.
Pabudino drabnųjų bite

Budinies kelies, drabnoji bitela,
Dar tavo koreliai nesiū(ta).

Dar tavo koreliai nesiū(ta).
Da dar tavo medulis nene(štas)

Nesirūpink, bicinėli, nesrūpyk,
Tai bus mano koreliai pasiū(ta).

Tai bus mano koreliai pasiūta,
Tai bus mano medulis suneštas.

Prajodamas bernelis pro klėcį
Subarškino klėtelės langelį,

Subarškino klėtelės langelį,
Pabudzino janųjų mergelį.

Budzinies kelies, jaunoji mergela,
Da dar tavi lineliai neverpta.

Da dar tavi lineliai neverpta.
Da dar tavo drobelės neausta

Nesirūpyk, berneli, nesrūpyk,
Tai bus mano lineliai suverpta,

Tai bus mano lineliai suverpta,
Tai bus mano drobelės išauta. [16]

[ Pszczółka przelatując przez barć, poruszyła gałąź barci. Obudziła drobne pszczółki. Obudziwszy się, wstań drobno pszczółeczko, jeszcze twój plaster miodu nie jest uszyty, jeszcze twój miodek nie zebrany. Nie martw się pszczółeczko, mój plaster miodu będzie uszyty, i przeze mnie miód będzie zebrany. Przejeżdżając chłopak przy świronku, zapukał do okienka świronka. Obudził młodą dziewczynę. Obudziwszy się, wstań młoda dziewczyno, jeszcze twój len nie jest przędzony, jeszcze twoje płótno jest nie tkane. Nie martw się chłopaku, będzie len przędzony, nie martw się chłopaku, będzie płótno tkane. ]

Litwini spod Puńska, z Trakiszek, zapomniawszy o pierwotnej funkcji tej pieśni śpiewali ją na weselu, przed wyjazdem do ślubu z melodią nowszego pochodzenia.

W nagraniach z lat trzydziestych z Suvalkiji (Suduvy) zachowanych w Archiwum Instytutu Literatury i Folkloru Litewskiego w Wilnie możemy zauważyć, że wszystkie pieśni wykonane przez sędziwych śpiewaków urodzonych około połowy XIX są jednogłosowe, z plastycznymi liniami melodycznymi, subtelnym poczuciem skali, zmiennym metrum, melizmatyką. W świetle współczesnych materiałów zapisanych na tych samych terenach możemy twierdzić, że melodie i sam styl wykonania pieśni w wioskach Suwalszczyzny i Suvalkiji całkowicie zmienił się: dzisiejszy repertuar złożony jest z pieśni dwugłosowych. Występujące uprzednio zróżnicowanie skalowe, skomplikowane linie melodyczne i złożoność rytmiczna – uległy niezwykłemu uproszczeniu. Obecnie praktykowane pieśni reprezentują nowszy styl wielogłosowych pieśni suwalskich utrzymanych w harmonice funkcyjnej (dur –moll). Styl ten, przyjęty z północno-auksztockiej tradycji (z Litwy północno –wschodniej), wyparł całkowicie jednogłosowe pieśni charakterystyczne dla XIX wiecznej tradycji Suvalkiji. Wielogłosowe pieśni zadomowiły się tu do takiego stopnia, że powstały lokalne warianty. Niejeden z nich posiada tylko na Suvalkiji znane typy melodyczne, chociaż teksty słowne posiadają bliskie paralele w folklorze wschodniej Litwy, Litwy pruskiej i polskim (Muzyka Źródeł, Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce II, ścieżka 6, albo inny przykład wielogłosu litewskiego z tego regionu.)[18].

Styl ten zadomowił się również wśród polskojęzycznych mieszkańców parafii Becejły, Rutki-Tartak i Wiżajn. W pierwszych dwóch parafiach nowszy wielogłosowy styl prawie całkowicie wyrugował archaiczny styl monodyczny (jednogłosowy). W okolicach Wiżajn do dzisiaj można usłyszeć pieśni jednogłosowe i wielogłosowe, z przewagą jednak monodii.

W okolicach Lipska nowsze warstwy folkloru są śpiewane wielogłosem „białoruskim” różniącym się od omawianego wyżej, współbrzmieniami tercji i oktawy (MŹ  CD9 Suwalskie ścieżka 4).[19]

Nie zmienił on jednak całokształtu muzycznej kultury, jak w przypadku „litewskiego” wielogłosu. Obok siebie, podobnie jak w okolicach Wiżajn, współistnieją archaiczne pieśni jednogłosowe i nowsze jednogłosowe.

 

Literatura

Apoznański J., Stosunki narodowościowe w gubernii suwalskiej w drugiej połowie XIX wieku, „Acta Baltico-Slavica”,t. 18:1987.

Caraman P., Obrzęd kolędowania u Słowian i Rumunów. Studium porównawcze, Kraków 1933.

Cytowicz G., Białoruska pieśń wielkanocna, „Kurjer Wileński”, z dn. 11-13 IV 1936, nr 101 (3702).

Čeplikaitė-Pakulienė G., Dzūkų lalauninkai, „Tautosakos darbai”, t. 3, 1937.

Dadak-Kozicka J. K., O sztuce interpretacji obrzędów na podstawie kolęd zimowych i wiosennych. Perspektywa hermeneutyczna w folklorystyce, [w:] Folklorystyka na przełomie wieków, pod red. K. D. Kadłubca, Cieszyn 1999.

Gołąbek A., Wpływy litewskie w polskich gwarach Sejneńskich, „Acta Baltico-Slavica”, t. 18: 1987.

Juška A., Lietuviškos dainos, t. 1, Vilnius 1954.

Kamiński A., Jaćwież. Terytorium, stosunki gospodarcze i społeczne, Łódź 1953.

Kalvaitis V., Prūsijos lietuvių dainos, Tilžė 1905.

Kapeleris K., Kaip senieji lietuvininkai gyveno, [w:] Lietuvininkai: Apie Vakarų Lietuvą ir jos gyventojus devynioliktajame amžiuje, Vilnius 1970.

Kazimierskie nuty, red. J. Adamowski, Lublin-Kazimierz 1991.

Kazimierskie nuty, red. J. Adamowski, Lublin-Kazimierz 1999.

Lićwinko M., Pieśni znad Biebrzy, Białystok 2001.

Lietuvių liaudies dainynas, t. VI, Darbo dainos, red. V. Misevičienė, Vilnius 1993.

Lietuvių liaudies muzika III, Suvalkiečių dainos. Pietvakarių Lietuva, red. G. Četkauskaitė, Vilnius 2002.

Nakienė A., Žarskienė R., Suvalkijos dainos ir muzika. 1935-1939 metų fonografo įrašai, Vilnius 2003.

Ochmański J., Litewski ruch narodowo-kulturalny w XIX w., Białystok 1965.

Sokołowski J., Polskojęzyczna świecka pieśń ludowa Suwalszczyzny na przykładzie trzech podzbiorów podregionalnych, praca magisterska napisana pod kier. doc. J. Stęszewskiego, Zakład Muzykologii Instytutu Historii Sztuki UAM w Poznaniu, Poznań 1994.

Stęszewski J., „Chmiel”. Szkic problematyki etnomuzycznej wątku, „Muzyka”, 1965 nr 1.

Szymańska J., Podlaskie pieśni włóczebne, „Etnolingwistyka”, t. 5, 1992.

Wiśniewski J., Dzieje osadnictwa w powiecie sejneńskim od XV do XIX wieku, [w:] Materiały do dziejów Ziemi Sejneńskiej, t. 1, pod red. J. Antoniewicza, Białystok 1963.

Wiśniewski J., Osadnictwo Suwalszczyzny od połowy XV do połowy XVII wieku, [w:] Studia i materiały do dziejów Suwalszczyzny, pod red. J. Antoniewicza, Białystok 1965.

Zdancewicz T., Gwary powiatu Sejneńskiego na tle procesów osadnicznych, [w:] Materiały do dziejów Ziemi Sejneńskiej, pod red. J. Antoniewicza, t. 1, Białystok 1963.

Zemcowskij I. N., Iż bołgaro-litowskich etnomuzykalnych parallelei, [w:] Bałto-sławianskije issledowanija, Moskwa, 1983.

Żerańska-Kominek S., Muzyka w przemianach tradycji etnicznej Litwinów w Polsce, [w:] Kultura muzyczna mniejszości narodowych w Polsce. Litwini, Białorusini, Ukraińcy, pod red. S. Żerańskiej-Kominek, Warszawa 1990.

[1] A. Kamiński, Jaćwież. Terytorium, stosunki gospodarcze i społeczne, Łódź 1953, s. 73.

[2] J. Wiśniewski, Dzieje osadnictwa w powiecie sejneńskim od XV do XIX wieku, [w:] Materiały do dziejów Ziemi Sejneńskiej, t. 1, pod red. J. Antoniewicza, Białystok 1963, s. 43; Tenże, Osadnictwo Suwalszczyzny od połowy XV do połowy XVII wieku, [w:] Studia i materiały do dziejów Suwalszczyzny, pod red. J. Antoniewicza, Białystok 1965, s. 130.

[3] A. Gołąbek, Wpływy litewskie w polskich gwarach Sejneńskich, „Acta Baltico-Slavica”, t. 18: 1987, s. 182.

[4] J. Wiśniewski, Materiały…, op. cit., s. 45.

[5] Ibidem, s. 183.

[6] J. Apoznański, Stosunki narodowościowe w gubernii suwalskiej w drugiej połowie XIX wieku, „Acta Baltico-Slavica”,t. 18:1987, s. 143.

[7] J. Ochmański, Litewski ruch narodowo-kulturalny w XIX w., Białystok 1965, s. 61.

[8] T. Zdancewicz, Gwary powiatu Sejneńskiego na tle procesów osadnicznych, [w:] Materiały do dziejów ziemi Sejneńskiej, pod red. J. Antoniewicza, t. 1, Białystok 1963, s. 232.

[9] Kopia tego dokumentu znajduje się w puńskiej plebanii.

[10] S. Żerańska-Kominek, Muzyka w przemianach tradycji etnicznej Litwinów w Polsce, [w:] Kultura muzyczna mniejszości narodowych w Polsce. Litwini, Białorusini, Ukraińcy, pod red. S. Żerańskiej-Kominek, s. 43.

[11] Zemcowskij I. N., Iż bołgaro-litowskich etnomuzykalnych parallelei, [w:] Bałto-sławianskije issledowanija, Moskwa, 1983, s. 205-223.

[12] J. Sokołowski, Polskojęzyczna świecka pieśń ludowa Suwalszczyzny na przykładzie trzech podzbiorów podregionalnych, praca magisterska napisana pod kier. doc. J. Stęszewskiego, Zakład Muzykologii Instytutu Historii Sztuki UAM w Poznaniu, Poznań 1994, Aneks nr 116.

[13] Archiwum etnomuzykologiczne Litewskiej Akademii Muzycznej, KTR mg 6077.

[14] A. Nakienė, R. Žarskienė, Suvalkijos dainos ir muzika. 1935-1939 metų fonografo įrašai, Vilnius 2003, s. 29-30.

[15] Tamże, s. 31.

[16] Lietuvių liaudies dainynas, t. VI, Darbo dainos, red. V. Misevičienė, Vilnius 1993, nr 459.

[17] LLM III, Suvalkiečių dainos. Pietvakarių Lietuva, red. G. Četkauskaitė, Vilnius 2002, nr 5

[18] Lietuvių liaudies muzika III, op. Cit.,  nr 50.

[19] M. Lićwinko, Pieśni znad Biebrzy, op. cit., s. 98.