Taniec i muzyka w litewskiej obrzędowości świętojańskiej i żniwnej

dr Gustaw Juzala
Instytut Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Kraków

Taniec i muzyka w litewskiej obrzędowości świętojańskiej i żniwnej

Współczesne litewskie Święto Rosy, czyli nocy świętojańskiej, nie jest świętem które, w obecnej formie, ma bardzo stare korzenie. Reaktywowało się czterdzieści lat temu w miejskich środowiskach inteligenckich pielęgnujących litewski folklor, rozpowszechniło się jednak do takich rozmiarów, że chciałoby się wartościować jako pewien cud litewskiej kultury, cud w którym udało się oddolnie, odbudować, ożywić i odtworzyć nieistniejącą już od pokoleń tradycję. Chociaż czterdzieści lat może się wydawać niewiele, ten czas był jednak dostatecznie długi, by można mówić o pewnej wizji święta, ustalono kontury cyklu obrzędowego i co najważniejsze, o powtarzającym się związanym ze świętem repertuarze wykorzystywanym przez bardzo liczne zespoły obchodzące Święto Rosy podczas najkrótszej nocy -okresu letniego przesilenia z 23 na 24 czerwca.

Tak jak bywa we wszystkich tradycyjnych świętach, również podczas Święta Rosy pieśni, muzyka instrumentalna oraz taniec i ruch obrzędowy odgrywają fundamentalną rolę, podkreślając ważne momenty obrzędu, nadając poszczególnym etapom, momentom i czynnościom charakter świętości, sakralny -choć jest to sacrum niezwiązane z chrześcijańską religią, ale wynikające z zjednoczenia z siłami natury.

Pierwszy problem, z którym spotkali się folkloryści rekonstruując postfolklorystyczne święto -to brak licznego repertuaru zachowanego już nie w żywej tradycji, ale nawet w pamięci starszych wykonawców. Pieśni świętojańskie należą do najmniej licznych w repertuarze pieśni obrzędowości dorocznej zachowanych na Litwie. W katalogu litewskich pieśni ludowych znajdujemy zaledwie 15 tekstów słownych, które nie odpowiadają wszystkim etapom i obrzędowym czynnościom do tego stopnia, by odnieść wrażenia głębokiego przeżycia i sakralizacji święta ze swym bogatym scenariuszem. Z tego powodu poszczególne zespoły dopasowują do części scenariusza pieśni innych gatunków, nieświętojańskie, ale które dzięki swym właściwościom poetyckim i muzycznym odpowiadają wymogom święta.

Oprócz pieśni świętojańskich szeroko wykorzystywane są pieśni sutartines paruginės, wykonywane o tej porze roku na obrzeżach pól żytnich, by je chronić od sił przyrody i czarownic. Pieśni te były wykonywane przez dwie grupy (pułki) naprzemiennie, antyfonalnie, krążąc dookoła pól żytnich w ten sposób, że każdy pułk był naprzeciwko siebie. Jeden pułk wykonuje partię tekstu słownego, drugi odpowiada tym samym tekstem lub refrenem asemantycznym, onomatopeicznym, tak jak lylia. Szczególnie liczne są sutartines-parugines, archaiczne polifoniczne pieśni tego gatunku zachowane w okolicach Święcian na wschodniej Auksztocie:

www.youtube.com/watch?v=YZC2Stx9tjo

Również wykorzystuje się pieśni pracy, np. pieśni żniwne i sianokośne. Te ostatnie są wykorzystywane w czasie koszenia łąki, na której przygotowuje święto, kosząc siano, tzw. Valiavimai, z charakterystycznym refrenem dla tego gatunku: valio! -dzięki któremu mężczyźni w poetyckiej formie oddawali cześć zielonym łąkom i dziękowali za pierwszy w roku pokos:

https://www.youtube.com/watch?v=5JwxXwOMkbM

Jest to bardzo ważne, gdyż teren święta musi być oddzielony, by można było zapalić ogromne ognisko, muszą być umajone bramy również podkreślające pewną granicę czasoprzestrzenną związaną z tą nocą i tym miejscem, usytuowanym zawsze niedaleko wody, jeziora lub rzeki.

Z innych gatunków pieśniowych szeroko wykorzystuje się pieśni weselne, szczególnie takie, które mają tekst o chakterystycznej strukturze paraleli świata przyrody i człowieka. Święto Rosy to czas, kiedy akcentuje się kosmologiczną semantykę i symbolikę i dlatego często wykorzystywane są pieśni weselne, w których śpiewa się o „niebiańskiej“ rodzinie: Słońcu – mężu Księżyca, lub o poszczególnych ciałach niebieskich personifokowanych. Niektóre zespoły omijają w pieśniach część pieśni z paralelizmem mówiącym o życiu człowieka i zostawiają tylko część dotyczącą przyrody.

https://www.youtube.com/watch?v=dJgraz7vLrg&index=23&list=PLrLh0Vet5pcKqAr6rIPh4iZx9PIK1Sna7

Repertuar odpowiada scenariuszowi święta. Pierwszą częścią święta jest obrzędowe mycie się i przejście przez umajone wrota.

 

Przy wrotach

Repertuar tej części święta zawsze wiąże się z motywem wrót, dlatego śpiewa się pieśni różnych gatunków, w których występują wrota. Szczególnie lubiane są pieśni weselne, w których występuje motyw przejścia przez różne wrota: słońce wschodzi, księżyc wchodzi i przez trzecie siostra wyjdzie z domu.

https://www.youtube.com/watch?v=yrpHq8UEJtw&index=18&list=PLrLh0Vet5pcKqAr6rIPh4iZx9PIK1Sna7

Druga część święta wiąże się z słupem świętojańskim, który po litewsku nazywa się Kupole.

Przy nim dziewczęta rzucając swe wianki wróżą, ile lat jeszcze pozostaną bez męża. Przy słupie świętojańskim śpiewa się pieśni i sutartines świętojańskie, genetycznie związane ze świętem, w których wspomina się o róży kupalnej lub o kupole:

https://www.youtube.com/watch?v=m1CeFRJoZto&list=PLrLh0Vet5pcIAJmWhA_eSx-sS7C-Rx_eU

https://www.youtube.com/watch?v=zeEnhlRteiA&list=PLrLh0Vet5pcIAJmWhA_eSx-sS7C-Rx_eU&index=2

I bardzo ciekawy i rzadki przykład sutartine wokalnej i instrumentalnej, z ligawami -ragais:

https://www.youtube.com/watch?v=Byf4aZ1AdW0&list=PLrLh0Vet5pcIAJmWhA_eSx-sS7C-Rx_eU&index=4

Bardzo ważnym momentem święta jest moment zbierania ziół, które mają szczególną moc magiczną i leczniczą, ale również z których można wróżyć o zamążpójściu.

Zbierając zioła wykonuje się pieśni nie związane pierwotnie z nocą świętojańską, ale pieśni odwiedzania pól, w których wspomina się o różnych ziołach i kwiatach, np. O zieleniejącym się zielu:

https://www.youtube.com/watch?v=3Sv7hseDw1o&index=5&list=PLrLh0Vet5pcIAJmWhA_eSx-sS7C-Rx_eU

Żegnając słońce wykonuje się „obowiązkowo“ świętojańską pieśń Idzie słoneczko dookoła nieba oraz pieśni i sutartines żniwne, w których wspomina się o słońcu i innych ciałach niebieskich:

Przy świętym ogniu wspomina się o przodkach. Ogień ten z reguły pali się przy dębie- jako drzewu o charakterze sakralnym w litewskiej kulturze, dlatego właśnie to drzewo występuje w pieśniach wybranych przy rozpalaniu świętego ognia.

Gatunki mogą być przeróżne: pieśni weselne, rodzinne, sieroce i inne.

https://www.youtube.com/watch?v=tO9QAxPQLfo&list=PLrLh0Vet5pcIiUkGawID1lRSTXRZsIV63&index=45

Przy świątecznym stole najłatwiej jest wybrać repertuar, gdyż jest on nadal w życiu i pieśni biesiadne są wykonywane nie tylko przez wszystkie zespoły folklorystyczne, ale również i w prywatnych domach. Tematyką pieśni jest: piwo, wino, chmiel, stół i jego przyjemności oraz samo picie alkoholu.

https://www.youtube.com/watch?v=yofxdrv92aY

 

W tym momencie również przy świętojańskim, ogromnym ognisku tańczy się tańce oraz korowody świętojańskie i niezwiązane ze świętem:

https://www.youtube.com/watch?v=m1CeFRJoZto

 

Puszczając wianki do wody, zespoły wybierają pieśni wspominające o wianku, o wodzie (jeziorze, rzece) -szczególnie pasują pieśni weselne.

 

Spotykając słońce nad ranem, z góry lub wysokiego miejsca można wykonywać pieśń świętojańską „Wschodzi iskierka“:

https://www.youtube.com/watch?v=ljxoL-OOz4&list=PLrLh0Vet5pcIAJmWhA_eSx-sS7C-Rx_eU&index=16

lub sutartines o tematyce słonecznej i rodziny ciał niebieskich.

Jak już wspomniano, współczesne Święto Rosy formowało się wśród zespołów folklorystycznych w miastach, z tego powodu repertuar nie jest związany z jednym regionem etnograficznym. Chociaż pieśni świętojańskie zapisane były głównie na Wschodniej Litwie i świętojańskie sutartines na Auksztocie, obecnie świętuje się w całym kraju i każdy zespół folklorystyczny obok „obowiązkowych“ pieśni posiada własny repertuar pieśniowy tego święta.